Kayısının Sistematiği

Takım : Rosales

Familya : Rosaceae (Gülgiller)

Alt Familya : Prunoidae

Cins : Prunus

Alt Cins : Prunophora

Tür : Prunus armeniaca L.

Son zamanlarda bazı sistematikçiler Prunus cinsinin birbirine benzemeyen çok sayıda tür içermesi nedeniyle kayısıyı Armeniaca cinsine dahil ederek A,rmeniaca vulgaris Lam. olarak isimlendirmektedir.

Ünlü Rus sistematikçileri Vavilov ve Kostina kayısının doğal olarak yetiştiği birçok coğrafik bölgeyi dolaşarak selekte ettikleri kayısı materyalini Yalta Nikita Botanik Bahçesinde ve Taşkent Orta Asya Deneme İstasyonunda toplamışlardır. Yaklaşık 700 genotip üzerinde yapılan araştırma sonunda kültürü yapılan kayısıların büyük çoğunluğunun P. armeniaca L. türüne ait olduğu belirlenmiştir. Kayısının tohumla çoğaltılması ve yüzlerce yıl değişik ekolojik şartlarda yetiştirilmesi sonucu, sayıları bitki sistematikçilerine göre değişmekle birlikte 6-8 ekocoğrafik grup ve 13 bölgesel alt grup oluşmuştur. Kayısının ekolojik adaptasyon durumu dikkate alınarak yapılacak bir gruplandırma kayısı ıslahı üzerinde çalışma yapan araştırıcılara faydalı olacaktır.

Kayısının Ekocoğrafik ve Bölgesel Alt Grupları

Cungar-Zailiy Ekocoğrafik Grubu

Cungar ve Zailiy olmak üzere iki alt gruptan oluşmaktadır. Bu grup ilk dört ekocoğrafik grup içerisinde en ilkel olanıdır. Panfilov (Charskent) yakınlarındaki dağlık alanlar, Kazakistan’da Talty-Kurgan ve Alma-Alta Dağları ve Hinjiang’da Ining (Kuldja) bölgesinde yapılan seleksiyonları içermektedir. Volkova tarafından 1961-1968 yılları arasında bölgede yapılan bir araştırma sonunda topladığı kayısı tipleri bu grubu temsil eden örnekleri içermektedir. Kış soğuklarına dayanıklılık grubun en önemli özelliğidir.

Cungar dağlarındaki kayısılar genellikle küçük meyveli (10-15 g) olup büyük meyveli tipler kayısı ağacı varlığının % 1’den daha az kısmını oluşturmaktadır. Buna karşılık Zailiy dağlarında büyük meyveli kayısı tipleri (% 9) daha yaygındır. Meyvelerin % 33’ü turuncu, geriye kalan kısmı ise açık sarı meyve etine sahip olup meyveler kırmızı yanaklıdır. Kayısı tiplerinin çoğunda (% 88) çekirdek meyve etine yapışık değildir. Çekirdeklerin önemli bölümü (% 94’ü) acıdır. Grup içinde birkaç tane kendine verimli kayısı tipi bulunmaktadır.

Orta Asya Ekocoğrafik Grubu

Kayısının en eski formlarının yer aldığı en zengin gruptur. Afganistan, Belucistan, Keşmir ve Sinkiang, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’daki kayısı çeşitlerini kapsamaktadır.

Hasat zamanı meyvelerin dal ile bağlantısı oldukça iyi olup kurutmalık kayısılar genellikle ağaç üzerinde kuruduktan sonra toplanmaktadır. Fungal hastalıklardan monilya (Sclerotinia laxa) ve kızıl leke (Coryneum beyerinckii) hastalıklarına hassas olduğundan nemli iklim bölgelerinde yetiştiriciliği kısıtlıdır.

İran-Kafkasya Ekocoğrafik Grubu

Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Dağıstan, İran, Irak, Suriye, Kuzey Afrika, İspanya ve İtalya’nın bazı bölgelerindeki lokal kayısı seleksiyonlarını içerir. İran-Kafkasya, Dağıstan ve Kuzey Afrika olmak üzere üç bölgesel alt gruptan oluşur. İran-Kafkasya alt grubuna Hacıhaliloğlu, Hasanbey, Erevani (Şalak), Sateni, Spitak, Malayer ve Damavand çeşitleri, Dağıstan grubuna Hekobarsh, Bakour, Amor Leuch çeşitleri örnek verilebilir.

Meyveler iri ve Orta Asya grubunun aksine ağaçlar her yıl düzenli meyve verme eğilimindedir. Grup içerisinde beyaz, krem ve sarı meyve etine sahip çeşitler çoğunluktadır. Genellikle tohumları tatlıdır. Yüksek şeker içeriğine sahip küçük meyveli çeşitler kurutulurken daha büyük meyveli çeşitler sofralık veya konservelik olarak değerlendirilmektedir.

Avrupa Ekocoğrafik Grubu

Orijin bakımından en genç ve en az kayısı çeşidine sahip gruptur. Batı, Doğu ve Kuzey Avrupa olmak üzere üç bölgesel alt grubu bulunmaktadır. Batı Avrupa alt grubuna Canino, Rouge du Rousillon, Montedoro, Cafona, Harcot, Veecot, Royal ve Monqui çeşitleri, Doğu Avrupa grubuna Hungarian Best ve Ananassa

Perfection, Riland, Skaha, Chuthagold, Szegedi Mammuth, Cegledi Orias, Ligeti Orias, Prococe de Montplaisir ve Desforges dışındaki Avrupa çeşitlerinin çoğu kendine verimlidir. Meyve iriliği orta ile büyük arasında değişmektedir. Meyve kabuk rengi sarı ve turuncu olup çeşitler kayısıya özgü aromaya sahiptir. Orta Asya ve İran-Kafkasya grubu kültür çeşitlerine göre daha düşük şeker ve daha yüksek asit oranlarına sahiptir. Çeşitlerin çoğunun (Moorpark hariç) tohumları acıdır. Genel olarak Avrupa grubu, Orta Asya ve İran-Kafkasya grubuna göre fungal hastalıklara daha dayanıklıdır. Fakat grupta geniş bir genetik varyasyonun olmaması nedeniyle hasat dönemi kısadır. Orta Asya grubunun dört buçuk aylık meyve hasat periyodu ile karşılaştırıldığında bu grupta meyve hasadı bir ay gibi kısa bir süre içerisinde tamamlanmaktadır.

Kuzey Çin Ekocoğrafik Grubu

Kuzey Çin’in dağlık alanlarında P. armeniaca L.’nin doğal olarak bulunduğu kayısı tiplerini kapsamaktadır.

Doğu Çin Ekocoğrafik Grubu

Orta Çin ve Japonya’da bulunan birçok kayısı çeşidi ile birlikte P. armeniaca var. ansu türünü içermektedir.

seleksiyon çalışmaları ile incelenerek değerli gen kaynaklarının koruma altına alınması gerekmektedir.

Kayısı Türleri

Prunus armeniaca L.

Dünyada yetiştiriciliği yapılan kayısıların büyük çoğunluğu Prunus armeniaca L. türüne aittir. Prunus armeniaca L.' nin Çin Setti’nin bulunduğu Kuzey ve Kuzeydoğu Çin’in dağlık alanları ile Mançurya’da (Hisingan Şan, İn Şan, Ala Şan, Nan Şan) ortaya çıktığına inanılmaktadır. Bu alan aynı zamanda başka bir kayısı türü olan Prunus sibirica L.' nin güneydeki yayılma alanı ile çakışmaktadır. Hinjiang Otonom Bölgesindeki Tyan-Şan Dağları, Orta Asya’da Cungar ve Zailiy Dağlarında türe ait yabani kayısılar doğal olarak yetişmekte ve kayısı ağaçları ormanlar halinde bulunmaktadır. Bu bölge P. armeniaca L.’ nin ikinci vatanı olarak kabul edilmektedir. Orta Asya, Afganistan, Keşmir, İran, Türkiye ve Trans-Kafkasya’da tohumdan yetiştirilen fidanlarla tesis edilmiş kayısı bahçeleri geniş alana yayılmış olup bu bölgelerde çok değerli gen kaynakları mevcuttur.

Yabani kayısı ağaçlarının meyvesi yenilebilir durumda olup lifli meyve etine sahiptirler. Meyve yendikten sonra ağızda acı bir tat bırakır. Çekirdek meyve etine yapışık veya serbest haldedir. Yetiştiriciliği yapılan kayısı çeşitlerinde meyve ağırlığı 25-60 g arasında değişmekte, nadiren 100 gramın üstünde meyvelere rastlanmaktadır. Fakat Çin’de meyve ağırlığı 200 gramdan daha büyük kayısı çeşitlerin bulunduğu bildirilmektedir. Meyve et rengi beyaz, krem, sarı veya koyu turuncudur. Yine tür içinde tüysüz meyvelere sahip tiplere rastlanmaktadır.

Prunus armeniaca var. ansu Maxim. (Ansu Kayısısı)

“Şeftali benzeri kayısılar” da denilen P. ansu’ nun anavatanının Batı Siçuan Bölgesi ve Doğu Tibet olduğu tahmin edilmektedir. Rutubetli iklime sahip Doğu Çin, Güney Kore ve Japonya’da yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bazı

Yaprakları P. armeniaca L.' ye göre daha eliptiktir. Çekirdek meyve etine yapışık olmayıp meyve küçük, 2-3 cm çapında, ekşi fakat yenilebilir durumdadır. Çok sayıda çeşidi Japonya ve Çin’de tanınmakta ve yetiştirilmektedir. Türe ait Japon kayısı çeşitleri pembe çiçeklidir. Prunus armeniaca L.' ye göre daha büyük meyveli, az veya çok ekşi olup ağaçları daha sağlıklıdır. Bu kayısıların Japonya’ya M.S. 800’lü yıllarda Budist Rahipler tarafından getirildiği sanılmaktadır.

Prunus mume (Sieb.) Sieb. et Zucc. (Japon Kayısısı)

Orta Çin’in dağlık alanların doğal bitkisidir. Bu bölgenin iklimi P. armeniaca’nın doğal olarak bulunduğu alanlara göre daha sıcak ve nemlidir. Ağaçların habitüsü küçük (8 metre yüksekliğinde) ve çalımsı formdadır. Ağaçlar gri veya yeşil renkli kabuğa sahiptir. Yıllık sürgünleri yeşildir. Ağaçları nemli iklim ve toprak şartlarına karşı dayanıklı fakat soğuğa hassastır. P. mume genel olarak hastalıklara dayanıklı olsa bile bazı hastalıklara (örneğin Xanthomonas spp.) hassastır. Oval şekildeki yaprakların kenarları ince dişlidir. Erken ve güzel açan çiçekleri nedeniyle birçok P. mume çeşidi süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Çiçekler tekli veya çiftlidir. Çiçek rengi beyaz, pembe veya Kankobai, Kobai ve Yaezakikanko çeşitlerinde olduğu gibi kırmızıdır. Bazı çeşitler (Bagigo, Gyokuei, Kamukai) yenilebilir meyveye sahip olmasına karşılık çoğunluğu reçel veya konserve yapılmayacak kadar çok asitlidir. Bu gibi meyveler likör veya salamura imalatında kullanılmaktadır. Meyve ağırlığı 3 g (Koume) ile 63 g (Bungo Single) arasında değişmektedir. Meyve yuvarlak şekilli, çekirdek meyve etine yapışık ve tatlıdır. Meyve eti yeşil veya sarı renkte, sert, kuru ve ekşidir.

Prunus sibirica L. (Sibirya Kayısısı)

Kayısı türleri içinde en geniş yayılma alanına sahiptir. Yayılma alanı Baykal Gölü, Mançurya, Kuzey Kore, Gobi Çölünün güney ve kuzeyindeki dağlık alanlar, Selenge Irmağı, güneyde Moğolistan dağları Kuzey Çin’in batısında bulunan Yellow ırmağına uzanır. Bazı araştırıcılar Prunus davidiana Carr.’ı bu türe dahil etmektedirler. Ağaçları küçük, çalımsı formda (1-3 m yükseklikte) olup kurağa dayanıklıdır. Ağaçları ve tomurcukları kış dinlenme döneminde –40, -50 ºC’ a kadar düşen soğuklara dayanır. Islah çalışmalarında soğuklara dayanıklı çeşitlerin elde edilmesinde kullanılır. Kısa dinlenme periyoduna sahip olması ve çiçeklenmesi için daha düşük sıcaklık toplamına ihtiyaç göstermesi nedeniyle P. armeniaca L.' ye göre daha erken çiçek açmaktadır.

Yaprakları uzun-oval şekillidir. Çiçekleri çoğunlukla pembe, nadiren beyazdır. Meyve küçük, 1.2-2.5 cm çapında ve çekirdek meyve etine yapışık değildir. Meyve yuvarlak şekilli, meyve eti sert dokulu, ekşi veya acı, kuru ve çoğunlukla yenilmez durumdadır. İnce meyve etine sahip olup (3 mm kalınlığında) çoğunlukla olgunlaşma periyodunun sonlarına doğru meyve eti çatlamakta, bademde olduğu gibi çekirdek düşmektedir.

Prunus mandshurica (Maxim.) Koehne (Mançurya Kayısısı)

Doğu Mançurya, Kuzey Kore ile kuzey-doğudaki Uzuri ve Amur ırmaklarının dağ eteklerinde rastlanır. Bu alanlarda yabani ve kültüre alınmış formlara rastlamak mümkündür. Bazı araştırıcılar kayısının bir alt türü olduğunu düşünmektedir. Prunus armeniaca L. ile birlikte bulunduğu alanlarda bu iki türün doğal melezlerine rastlanmaktadır. Ağaçlar büyük (10-20 m yükseklikte) ve –40, -45 ºC soğuklara dayanıklıdır. Prunus sibirica gibi kış dinlenme periyodu ve dinlenme sonrası sıcaklık gereksinimi düşüktür.

Yapraklar büyük, oval şekilli, koyu yeşil renkli ve yaprak kenarları keskin dişlidir. Çiçekler büyük (2-5 cm çapında), pembe renkli ve bir cm uzunluğunda çiçek saplarına sahiptir. Meyve küçük (2.5 cm çapında) ve ince sarı renkli meyve etine sahiptir. Meyve eti P. sibirica’ya göre daha fazla olup ekşi tatta ve meyve et dokusu büzülmüştür. Nadiren büyük meyveli ve yenilebilir tatta meyvelere rastlanır. Çekirdek yuvarlak şekilli ve çoğunlukla acıdır.

Prunus davidiana Carr.

Bazı araştırıcılar Prunus sibirica’ya benzediğini ve Prunus sibirica Var. davidiana olarak sınıflandırmanın daha doğru olacağını ileri sürmektedir. P. davidiana Pekin yakınlarında toplanan materyalden tanımlanmıştır. Yayılma alanı Kuzeydoğu Çin, Güneydoğu Mançurya, ve Kuzey Kore’nin ılık ve rutubetli dağlık alanlarıdır.

Prunus X dasycarpa Ehrh. (Siyah veya Mor Kayısı)

Prunus armeniaca ve Prunus cerasifera’nın doğal melezi olduğu konusunda görüşler vardır. Bu iki türün bir arada bulunduğu bölgelerde daha sık rastlanır. Türe ait kayısı çeşitleri (Örneğin Tlor-tsiran, Aleksander Çerniy ve Purpurovıy ranniy) Orta Asya, Keşmir, Afganistan, Belucistan, İran ve Trans-Kafkasya’da yetiştirilmektedir. Ağaçları P. armeniaca L.' ye göre daha küçük, fungal hastalıklara ve soğuklara dayanıklıdır. P. armeniaca L.' ye göre daha geç çiçek açmaktadır.

Küçük ve dar olan yaprakları daha çok erik yaprağına benzer. Çiçekleri küçük, beyaz ve gösterişlidir. Meyve küçük, çekirdek meyve etine yapışık, meyve kabuğu koyu mor, bazen sarı renkte, meyve et rengi sarı veya kırmızı olup meyveler mayhoş tattadır. Meyveleri kısa tüylü olup bademe benzer. Diğer kayısı türlerinin aksine meyveler 7-12 mm uzunlukta ve incedir.

Prunus armeniaca var. holosericea Batal. (Tibet Kayısısı)

Çin’in Doğu Tibet ve Batı Sichuan Bölgelerinde doğal olarak yetişmektedir. Ağaçları küçük, 3-5 m yüksekliktedir. Yaprakları uzun-oval şekilli ve kısa yaprak saplarına sahiptir. Yaprak damarlarının üzerinde türe özgü kırmızı tüyler bulunur. Meyve orta büyüklükte, meyve eti ince, çekirdekleri büyük ve oval şekillidir. Çekirdekleri P. mume'ye göre daha ufaktır. Bu türe ait seleksiyonlar batıdaki araştırıcıların koleksiyonlarında bulunmamaktadır. Japonya’nın kuzeyinde bulunan kayısı çeşitlerinin P. holosericea’dan türediği sanılmaktadır.

Prunus brigantiaca Vill. (Briancon Kayısısı-Alp Eriği)

Bazı araştırıcılar tarafından önceleri kayısının bir tipi olarak kabul edilmiş, fakat sonradan bir tür olduğu anlaşılmıştır. Türe ait tohumlar parfüm yapımında hammadde olarak kullanılır. Fransa’nın güneydoğusundaki Alp’lerin yamaçlarında küçük ağaçlar şeklinde doğal olarak yetişmektedir. Meyveleri küçük, sarı renkli, yuvarlak şekilli olup meyve eti liflidir. Tomurcuklarda birden fazla çiçek bulunmakta ve geç çiçek açmaktadır. Bazı araştırıcılar P. brigantiaca’nın morfolojik özellikleri ve P. ceresifera ile çaprazlamadaki başarısı nedeniyle bu türü erik olarak sınıflandırmanın daha doğru olacağını ifade etmektedirler.

Kaynak İnönü Üniversitesi. =http://kaum.inonu.edu.tr/